65. rocznica sformalizowania militarnej konfrontacji Wschodu z Zachodem

W końcowym etapie II wojny światowej, na mocy ustaleń pomiędzy przywódcami wielkich mocarstw, wytyczone zostały powojenne strefy wpływów. Na tej politycznej podstawie oraz praktyce polityki faktów dokonanych, obszar Europy Środkowo-Wschodniej znalazł się pod władaniem partii politycznych, kontrolowanych przez Moskwę. Opór środowisk niepodległościowych wszędzie był bezwzględnie zwalczany, a ich znaczenie stosunkowo szybko zmniejszało się do zaledwie symbolicznego wymiaru. Terror i stalinowska propaganda obejmowały niemal wszystkie dziedziny życia. Oparta na strachu tzw. „demokracja ludowa”, rękami swoich funkcjonariuszy, poszukiwała wrogów wewnętrznych i zewnętrznych, przeciwników faktycznych i wyimaginowanych. Szczególne miejsce pozostawiono służbom mundurowym, a zwłaszcza wojsku, w którego szeregach znajdowało się miejsce także dla sowieckich oficerów.

 

W 1949 r. państwa Europy Zachodniej rozpoczęły militarną integrację m.in. ze Stanami Zjednoczonymi, tworząc Pakt Północnoatlantycki NATO. ZSRS dysponował znacznymi siłami zbrojnymi oraz bronią atomową, co budziło zaniepokojenie rządów państw zachodnich. Obawiano się eksportu komunizmu – docelowo na skalę globalną. Istotną rolę w Europie odgrywał wtedy problem niemiecki, rozwiązany na czas czterech dekad, poprzez podział Niemiec na wschodnie i zachodnie. Zapewne bieg wydarzeń zadziałał mobilizująco na mocodawców bloku wschodniego. Wciąż narastający konflikt zimnowojenny, doprowadził do podpisania sześć lat później porozumienia wojskowego, zawartego pod moskiewską kuratelą.

Wstępnych ustaleń dokonano na przełomie listopada i grudnia 1954 r. w Moskwie w trakcie „konferencji krajów europejskich w sprawie zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie”. Osiem delegacji spotkało się ponownie w Warszawie. Obrady trwały od 11 do 14 maja 1955 r. W ostatnim dniu przywódcy Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRS podpisali sojusz polityczno-wojskowy. Został on określany jako Układ Warszawski, który miał obowiązywać 20 lat. W 1975 r. został przedłużony na 10, a w 1985 r. na następne 20. Układ stanowił uzupełnienie licznych traktatów dwustronnych obowiązujących państwa satelickie wobec Związku Sowieckiego. W treści paktu sporo było mowy o „konsultacjach” a także o udzieleniu pomocy w wypadku napaści na któreś z państw. Przykładem praktycznym decyzji kierownictwa Układu Warszawskiego, była inwazja na Czechosłowację w 1968 r., gdy Czesi i Słowacy próbowali nieco zliberalizować i zdemokratyzować panujący ustrój polityczny.

Państwa Układu Warszawskiego były całkowicie podporządkowane Związkowi Sowieckiemu, zarówno pod względem politycznym, jak i militarnym. Prowadzono wspólne ćwiczenia wojskowe, które były demonstracją siły „ludowych” armii, a były skierowane nie tylko względem państw NATO (przygotowania do działań ofensywnych), ale w znacznej mierze wymierzone zostały przeciwko narodom państw podporządkowanych sowietom. Istnienie Układu Warszawskiego sankcjonowało również istnienie baz wojsk sowieckich znajdujących się na terenach większości państw członkowskich. Generalnie państwa podległe ZSRS, były wyjątkowo mocno uzależnione od moskiewskich decyzji w zakresie prowadzonej przez nie polityki zagranicznej oraz obronności. Skończyło się to wraz z przemianami demokratycznymi i upadkiem komunizmu w krajach Europy środkowej i wschodniej, a formalne rozwiązanie Układu Warszawskiego nastąpiło 1 lipca 1991 r. w Pradze.

Tekst: Artur Jachna. Wykorzystano zeskanowane znaczki pocztowe ze zbiorów autora.

Na zdjęciu wyróżniającym artykuł przywódcy krajów uczestniczących w Układzie Warszawskim (29 maja 1987). Od lewej do prawej: Gustaw Husak (Czechosłowacja), Teodor Żiwkow (Bułgaria), Erich Honecker (NRD), Michaił Gorbaczow (ZSRR), Nicolae Ceausescu (Rumunia), Wojciech Jaruzelski (PRL), Janos Kadar (Węgry).

Bundesarchiv, Bild 183-1987-0529-029 / CC-BY-SA 3.0