Podróż w świat heraldyki. 1. Zamiast wstępu
Heraldyka należy do nauki pomocniczych historii (NPH). Są to dziedziny wspomagające pracę historyka, niektóre z nich mogą być jednocześnie odrębnymi i samoistnymi gałęziami nauki. Są niezbędne do zrozumienia źródeł, z których korzysta historyk i wiązane bezpośrednio z metodami badań historycznych. Heraldyka – to nauka o herbach – przede wszystkim rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd. Nauka pomocnicza dla badań genealogicznych, ale również dla historii idei, historii wyobraźni i symboliki. Wywodzi się od słowa herold – oznaczającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. Archiwistyka – nauka o metodach pracy z archiwami (historyczne i aktualne sposoby gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania danych); Genealogia – nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dotyczących warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych, ale również ostatnimi laty przydatna w historii chorób czy historii przekazu genetycznego: Numizmatyka – nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych. Fundamentalna dla historii gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, ale również pełniąca bardzo istotną rolę w datacji archeologicznej. Dla historii politycznej, dla historii idei społeczno-politycznych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) istotne zagadnienia niosą treści zawarte na obydwu, lub nawet na trzech stronach monet; Sfragistyka – nauka o pieczęciach, stanowiąca bardzo ważny komplement dyplomatyki i heraldyki. Istotna dla badań nad najwyższymi warstwami społecznymi i politycznymi.
Heraldyka to również wspólnota ludzi spod takiego samego znaku – herbu, będącego publicznym wyznaniem swej przynależności do danej grupy. To zrozumienie swojej wartości, to duma ze swoich przodków, to uznanie ich roli i znaczenia w historii.
Herb szlachecki – charakterystyczny znak rodowy ustalony według określonych reguł heraldycznych. W założeniu jest znakiem niepowtarzalnym, jednak może się nim posługiwać – w heraldyce polskiej – wiele rodów tzw. herbownych, tworzących w konsekwencji charakterystyczny dla polskiej heraldyki ród herbowy, grupujący rodziny czasem ze sobą wcale niespokrewnione. Wynika to m.in. z historii kształtowania się w Polsce stanu szlacheckiego.
Polskie Towarzystwo Heraldyczne jest organizacją naukową zajmującą się przede wszystkim heraldyką historyczną mając na uwadze również upowszechnianie heraldyki: http://www.pther.eu/
Autor artykułu jest wieloletnim Członkiem Towarzystwa i został doń wprowadzony przez dr hab. Sławomira Górzyńskiego prof. UO, herbu Nałęcz, Prezesa Towarzystwa od roku 2010, autora m.in.: „Nobilitacje w Galicji w latach 1772–1918”, „Arystokracja polska w Galicji. Studium heraldyczno-genealogiczne”.
Ciekawostki heraldyczne:
Herbem „Leliwa” pieczętował się święty Bertold z Garsten już w roku 1140. Jan Długosz genezę herbu tłumaczy dwojako: raz twierdzi, że herb ten przywiózł do Polski znad Renu Spycimir Leliwita, innym zaś razem, że herb należał do Jakuba Boboli, ale część jego potomków porzuciła go na rzecz Leliwy Spycimira [Jakub Bobola z Piasków herbu Leliwa (ur. 1578, zm. 1636) to podczaszy sandomierski, stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, fundator klasztorów jezuickich].
Spycimir z Piasku i Tarnowa herbu Leliwa zwany też Spicimir na Melsztynie de Lelewel et Fridemund (zm. 27 marca 1352 roku) był wojewodą krakowskim w latach 1320-1331 a następnie kasztelanem krakowskim w latach 1331-1352. Jego wnuczka Jadwiga została 15 lutego 1386 matką chrzestną Wielkiego Księcia Jagiełły na Wawelu (!). Jego prawnuczka – Elżbieta (primo voto Granowska), została w 1417 r. żoną Władysława Jagiełły i królową Polski (!). Spytko II herbu Leliwa (ur. 1364) wojewoda krakowski od 1384, jeden z sygnatariuszy unii w Krewie, zginął w 1399 w bitwie nad Worsklą. Bitwa nad Worsklą to jedna z największych bitew średniowiecznej Europy, stoczona 12 sierpnia 1399 r. Porażka w tej bitwie przekreśliła plany podporządkowania Rusi Moskiewskiej Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Leliwa to herb i drzewo genealogiczne rodów Tarnowskich, Melsztyńskich (wymarli w 1540 roku) i Jarosławskich (wymarli w 1519 roku).
Ordynacja Jarosławska – ordynacja rodowa założona w 1470 roku przez Spytka i Rafała Jakuba Jarosławskich, zatwierdzona przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka w 1471 roku. Ordynacja Jarosławska była pierwszym na ziemiach polskich majoratem. Obejmował on 2 miasta i 29 wsi. Kwestię dziedziczenia latyfundium rozstrzygnął w 1519 roku Zygmunt I Stary, który zniósł ordynację z chwilą śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela rodu Jarosławskich – Spytka Jarosławskiego.
Opracowanie dr Michał Daszczyszak