Podróż w świat heraldyki. 2. Czasy prastare (legendarne)… z historią Litwy w tle

/w , , /Autor

…”książę rzymski Palemon , zebrał się z żoną, z dziećmi i ze swymi poddanymi, którym to 500 szlachty rzymskiej było i poszli w okrętach, morzem stroną zachodnią (poprzez polskie pomorze), chcąc sobie znaleźć miejsce słuszne. A między tą szlachtą było trzy senatorskie Domy. Pierwszy, z herbu Kitaurus-Hippocentaurus– książę Dorsprungus, drugi, z herbu Colonna-Kolumna-Roch – książe Prosper-Cezarinus, oraz trzeci, z herbu Róża-Orsini – książę Ursinus-Julianes”…

Jak pisze Joanna Orzeł, Wielkie Księstwo Litewskie zaczęło „tworzyć” swoją historię w XVI w. Wcześniej, ze względu na sytuację polityczną, brak tradycji historiograficznej oraz zapotrzebowaniem na genealogię państwa nie było to możliwe.  W XVI w. miała miejsce integracja z Królestwem Polskim, w jeden organizm państwowy, przez zawarcie unii w Lublinie (1569). Litwini pragnęli wyeksponować swoje prapoczątki, także w porównaniu z Królestwem Polskim, chciano podkreślić odrębność narodową, Ponadto walczono z Rusią, a dzięki własnemu mitowi pochodzenia Litwa mogła się oddzielić od jej wpływów – religijnie, językowo, dodając świadomość historyczną zupełnie odmienną od ruskiej, a włączając się w krąg kultury zachodniej.

Ta legendarna historia Litwy zaczyna się od wydarzeń w Rzymie. Najpierw Jan Długosz pisze w Kronice o konflikcie między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem  o władzę. Kiedy Cezar zwyciężył pod Farsalos  w sierpniu 48 r. przed Chrystusem , to część zwolenników Pompejusza postanowiła ujść z kraju i zamieszkać w jakimś bezpiecznym miejscu.  Do nich należał Willa, który z rodziną i 500. towarzyszami  i ich rodzinami udał się na tereny Litwy . Tam też założył miasto, które o jego imienia nazwano Wilnem a kraj Litalią [(L) italią]. Inna wersja tej opowieści została zamieszczona  w Latopisie  Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego. W jednym ze zbiorów, historia Litwy zaczyna się od czasów Nerona, kiedy to  jeden z jego krewnych Palemon, w obawie przed okrucieństwem cesarza (w późniejszych interpretacjach jest mowa o suszy i głodzie) postanawia opuści kraj wraz z rodziną i 500 przedstawicielami szlachty rzymskiej.

Hippocentaurus – herb rzymski:

Giedroyciowie herbu Hippocentaurus to ród kniaziowski biorący swój początek oraz nazwisko według jednych od legendarnego Giedrusa (brata wielkiego księcia litewskiego Trojdena), zaś według innych – od miejscowości Giedrojcie;

Holszańscy, herbu Hippocentaurus to ród kniaziowski z Holszan pochodzenia litewskiego. Ród Holszańskich był spokrewniony z Jagiellonami. Protoplastą rodu był Algimantas (Olgimunt) – litewski kunigas (możnowładca). Jedną z przedstawicielek tego rodu była czwarta żona króla Władysława Jagiełły – Zofia (Sonka) Holszańska, która urodziła zwycięzcy spod Grunwaldu upragnionych synów – późniejszych królów: Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka. W XVI w. do znamienitych przedstawicieli należał biskup wileński Paweł Algimunt Holszański.

Herb Colonna -Kolumna -Roch

Colonna to prastary ród włoski (rzymski) wywodzący się od wpływowych hrabiów Tusculum a jego nazwa pochodzi od rodowego zamku Colonna w górach albańskich. Tuskulańczycy byli rodem wywodzącym się od księcia Alberyka I – zięcia rzymskiego konsula Teofilakta. Tutaj, godzien jest wymienienia, Ich Sarmacki potomek – Aleksander Florian Józef książę Colonna-Walewski herbu Colonna-Walewski.

Od wspomnianego rodu Colonna wywodzi się Hostymierz i Sudymierz pierwsi władcy Niezależnego Księstwa Człopy. Ponieważ Człopa jest położona na Pojezierzu Południowopomorskim to Hostymierz i Sudymierz dodali do swego rodowego herbu Colonna dwa pomorskie Gryfy (herb w zał.). Po 150 latach ich liczni potomkowie przyjęli herb Nałęcz (od nieistniejącego już jeziora w Wielkopolsce).

C) Orsini (Ursinus) to antyczny ród włoski (rzymski), który głosił swe pochodzenie od cesarskiego rodu julijsko-klaudyjskiego. Wraz z upływem czasu ród podzielił się na kilka gałęzi: książąt: Bracciano i da Gravina; margrabiów: Mentany oraz Strozzich; hrabiów: Pitigliano, San Savino, Anguillara, Tagliacozzo, Oppido.  Do dziś przetrwała tylko linia da Gravina.

  

M. Stryjkowski, Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i Wszystkiej Rusi, wydanie z roku 1582;
A. Ślizień, Litwa do Unii Lubelskiej, Poznań, 1878.
J. Orzeł, Mit palemoński,
https://www.wilanow-palac.pl/mit _palemonski.html
Roka, Teoria o Rzymskim pochodzeniu Litwinów w historiografii polskiej” Poglądy o genezie mitu o rzymskim pochodzeniu Litwinów
http://historianaciekawo.blogspot.com/2012/01/teoria-o-rzymskim-pochodzeniu-litwinow_8309.html

dr Michał Daszczyszak

524. rocznica Statutów Piotrkowskich

/w , , /Autor

Piotrków Trybunalski jest miastem, w którym zaczęła się historia nowożytna polskiego parlamentaryzmu. W trakcie obrad pierwszego sejmu uchwalono konieczne podatki i potwierdzono dotychczasowe przywileje szlacheckie.

Król Jan Olbracht (ur. 1459 – zm. 1501), rys. Artur Jachna

Trzy lata później, tj. w 1496 r., król Jan Olbracht zwołał kolejny sejm. Monarcha poszukiwał środków na wojska zaciężne, potrzebne do wyprawienia się przeciwko Turcji. Sejm odmówił jednak uchwalenia wystarczających na ten cel funduszy, godząc się jedynie, aby w wyprawie na Mołdawię, wzięło udział pospolite ruszenie szlacheckie. Panujący Jagiellon zjednał sobie doraźnie szlachtę, ustalając korzystne dla tego stanu regulacjP prawne. 26 maja 1496 r. wydał na tymże sejmie, tzw. Statuty piotrkowskie, które weszły w życie 1 czerwca tegoż roku.

Poniżej przytaczam w formie cytatów przykładowe ustanowione na sejmie w Piotrkowie, przepisy prawne wraz z komentarzami.

„O wolnej żegludze na rzekach. Postanowiliśmy, aby żegluga na rzekach Królestwa naszego, w górę i na dół, z wszelkiego rodzaju towarami była wolna dla wszystkich ludzi jakiegokolwiek stanu, zakazując wszelkie przeszkody i cła”. Oznaczało to ustanowienie wolnego spławu rzecznego (co wiązało się z zakazem budowania tam rybackich). Zwolniono też zboże płynące do Gdańska z obowiązującego dotychczas na rzecz Torunia prawa składu, a towary własnej produkcji lub zakupione na tzw. użytek własny (w praktyce było to niesprawdzalne) przez szlachtę zwolniono z cła.

„O synach kmiecych. Dalej, zaradzając dowolności młodzieży plebejskiej, jak i opuszczeniu dóbr, postanowiliśmy, aby tylko jeden syn ze wsi od ojca mógł odchodzić do służby, a szczególnie do nauki albo do rzemiosła”. Stanowiło to ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi i zmiany zawodu, co było możliwe tylko na podstawie „listu wyzwoleńczego” pana feudalnego. Jeśli syn chłopski był jedynakiem, to nie mógł opuścić wsi. Uproszczono też procedury sądowe w procesach o zbiegłych poddanych.

„Zakaz wychodzenia z Królestwa w porze żniw. Ponieważ liczni mężczyźni i kobiety z ziem mazowieckich i innych ziem Królestwa Polskiego w czasie żniw zwykli udawać się do Śląska i Prus, skutkiem czego w ziemiach polskich niełatwo dostać robotników i służby, przeto zarządzamy, aby wszyscy tacy przez władze byli zatrzymywani i oddawani do robót ziemianom [szlachcie]”. Mamy tutaj przykład ograniczenia wolności zatrudnienia i przemieszczania się, które to przepisy uderzały najbardziej w wiejską ludność bezrolną.

„Zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan i plebejów. Dalej postanawiamy, że mieszczanom i plebejuszom nie wolno dóbr ziemskich kupować, dzierżawić lub posiadać, a to dlatego, że oni posiadając takie dobra, zwykli szukać sposobności uwolnienia się od wypraw wojennych. A którzy już weszli w posiadanie dóbr ziemskich, mają je do pewnego czasu sprzedać, pod karą”. Przywilej ten ograniczał swobodę nabywania wyjątkowego w systemie feudalnym dobra, jakim były majątki ziemskie. To właśnie posiadanie folwarków wraz z podległymi władzy panów chłopami, dawało szlachcie wyjątkową przewagę nad innymi stanami w Rzeczypospolitej. Mieszczanom nie wolno było obejmować urzędów. Ograniczono też znacząco dostęp do wyższych godności kościelnych, dla osób urodzonych poza stanem szlacheckim.

Szlachta uzyskała w zamian za poparcie wyprawy przeciwko Turcji wiele korzyści, które okazały się trwałe. Poza potwierdzeniem Statutów nieszawskich, stan szlachecki otrzymał daleko idące w skutkach prawno-ekonomicznych przywileje. Polskie wysiłki militarne w Mołdawii okazały się z kolei marne w skutkach. Do dzisiaj historycy spierają się o rozmiary klęski. Odchodzi się jednak od dawnej opinii iż „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”, wiążąc ją raczej z atakami zagonów tatarskich na ziemie polskie, występujące w ciągu kilku następnych lat.

Tekst Artur Jachna

Podróż w świat heraldyki. 1. Zamiast wstępu

/w , , /Autor

Heraldyka należy do nauki pomocniczych historii (NPH). Są  to dziedziny wspomagające pracę historyka, niektóre z nich mogą być jednocześnie odrębnymi i samoistnymi gałęziami nauki. Są niezbędne do zrozumienia źródeł, z których korzysta historyk i wiązane bezpośrednio z metodami badań historycznych.  Heraldyka – to nauka o herbach – przede wszystkim rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd. Nauka pomocnicza dla badań genealogicznych, ale również dla historii idei, historii wyobraźni i symboliki. Wywodzi się od słowa herold – oznaczającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. Archiwistyka – nauka o metodach pracy z archiwami (historyczne i aktualne sposoby gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania danych); Genealogia – nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dotyczących warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych, ale również ostatnimi laty przydatna w historii chorób czy historii przekazu genetycznego:  Numizmatyka – nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych. Fundamentalna dla historii gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, ale również pełniąca bardzo istotną rolę w datacji archeologicznej. Dla historii politycznej, dla historii idei społeczno-politycznych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) istotne zagadnienia niosą treści zawarte na obydwu, lub nawet na trzech stronach monet; Sfragistyka – nauka o pieczęciach, stanowiąca bardzo ważny komplement dyplomatyki i heraldyki. Istotna dla badań nad najwyższymi warstwami społecznymi i politycznymi.

Heraldyka to również wspólnota ludzi spod takiego samego znaku – herbu, będącego publicznym wyznaniem swej przynależności do danej grupy. To zrozumienie swojej wartości, to duma ze swoich przodków, to uznanie ich roli i znaczenia w historii.

Herb szlachecki – charakterystyczny znak rodowy ustalony według określonych reguł heraldycznych. W założeniu jest znakiem niepowtarzalnym, jednak może się nim posługiwać – w heraldyce polskiej – wiele rodów tzw. herbownych, tworzących w konsekwencji charakterystyczny dla polskiej heraldyki ród herbowy, grupujący rodziny czasem ze sobą wcale niespokrewnione. Wynika to m.in. z historii kształtowania się w Polsce stanu szlacheckiego.

Polskie Towarzystwo Heraldyczne jest organizacją naukową zajmującą się przede wszystkim heraldyką historyczną mając na uwadze również upowszechnianie heraldyki: http://www.pther.eu/
Autor artykułu jest wieloletnim Członkiem Towarzystwa i został doń wprowadzony przez dr hab. Sławomira Górzyńskiego prof. UO, herbu Nałęcz, Prezesa Towarzystwa od roku 2010, autora m.in.: „Nobilitacje w Galicji w latach 1772–1918”, „Arystokracja polska w Galicji. Studium heraldyczno-genealogiczne”.

Ciekawostki heraldyczne:

Herbem „Leliwa” pieczętował się święty Bertold z Garsten już w roku 1140. Jan Długosz genezę herbu tłumaczy dwojako: raz twierdzi, że herb ten przywiózł do Polski znad Renu Spycimir Leliwita, innym zaś razem, że herb należał do Jakuba Boboli, ale część jego potomków porzuciła go na rzecz Leliwy Spycimira [Jakub Bobola z Piasków herbu Leliwa (ur. 1578, zm. 1636) to podczaszy sandomierski, stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, fundator klasztorów jezuickich].

Herb Leliwa

 

Spycimir z Piasku i Tarnowa herbu Leliwa zwany też Spicimir na Melsztynie de Lelewel et Fridemund (zm. 27 marca 1352 roku) był wojewodą krakowskim w latach 1320-1331 a następnie kasztelanem krakowskim w latach 1331-1352. Jego wnuczka Jadwiga została 15 lutego 1386 matką chrzestną Wielkiego Księcia Jagiełły na Wawelu (!). Jego prawnuczka – Elżbieta (primo voto Granowska), została w 1417 r. żoną Władysława Jagiełły i królową Polski (!). Spytko II herbu Leliwa (ur. 1364) wojewoda krakowski od 1384, jeden z sygnatariuszy unii w Krewie, zginął w 1399 w bitwie nad Worsklą. Bitwa nad Worsklą to jedna z największych bitew średniowiecznej Europy, stoczona 12 sierpnia 1399 r. Porażka w tej bitwie przekreśliła plany podporządkowania Rusi Moskiewskiej Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Leliwa to herb i drzewo genealogiczne rodów Tarnowskich, Melsztyńskich (wymarli w 1540 roku) i Jarosławskich (wymarli w 1519 roku).

Drzewo genealogiczne rodów Tarnowskich, Melsztyńskich, Jarosławskich

 

Ordynacja Jarosławska – ordynacja rodowa założona w 1470 roku przez Spytka i Rafała Jakuba Jarosławskich, zatwierdzona przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka w 1471 roku. Ordynacja Jarosławska była pierwszym na ziemiach polskich majoratem. Obejmował on 2 miasta i 29 wsi. Kwestię dziedziczenia latyfundium rozstrzygnął w 1519 roku Zygmunt I Stary, który zniósł ordynację z chwilą śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela rodu Jarosławskich – Spytka Jarosławskiego.

Opracowanie dr Michał Daszczyszak

W 100-lecie umowy warszawskiej. O Symonie Petlurze i polsko-ukraińskim sojuszu

/w , /Autor

Symon Petlura (1879-1926) był działaczem politycznym i publicystą, który w końcowym okresie I wojny światowej, wyróżnił się wśród ukraińskich działaczy niepodległościowych. Zorganizował wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej. W listopadzie 1918 r. został naczelnym dowódcą, a w lutym 1919 r. również szefem rządu. W sytuacji, gdy jego siły zbrojne zostały otoczone przez wojska polskie, bolszewickie i armię gen. Antona Denikina, Petlura zastosował taktykę walki partyzanckiej.

 

Symon Petlura

Od sierpnia 1919 r. przedstawiciele Ukraińców prowadzili rozmowy z władzami polskimi, które zakończono w kwietniu 1920 r. Owocem negocjacji było oficjalne uznanie przez Polskę, Ukraińskiej Republiki Ludowej a także Dyrektoriatu Symona Petlury jako jej rządu. Uzgodniono ponadto wzajemne gwarancje co do lojalności w stosunkach międzynarodowych oraz praw Polaków na Ukrainie i Ukraińców w Polsce.

 

Symon Petlura wśród członków Generalnego Sekretariatu Ukrainy

Poza konwencją polityczną (z 21 kwietnia) podpisano jeszcze tzw. umowę warszawską (24 kwietnia). Na jej mocy, Petlura zrezygnował z pretensji do Wołynia i Galicji Wschodniej, za co obiecano mu pomoc militarną w walce z bolszewikami na prawym brzegu Dniepru. Był to tajny układ międzynarodowy, sygnowany przez Walerego Sławka i Wacława Jędrzejewicza (pełnomocników Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego) i ukraińskiego generała Wołodymyra Sinklera.

Umowa warszawska rozpoczęła współpracę militarną Rzeczpospolitej Polskiej i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Wymierzona była przeciw wojskom bolszewickim operującym na obszarze Ukrainy. Ofensywa południowa ruszyła 25 kwietnia. W opublikowanych odezwach podkreślono wyzwoleńczy charakter podjętych działań zbrojnych. Owo braterstwo broni miało być nowym początkiem – otwarciem dla nowych stosunków polsko-ukraińskich, zerwaniem z błędami z okresu zaborczego.

 

Symon Petlura z gen. Antonim Listowskim

Symon Petlura i jego ludzie uczestniczyli w wyprawie kijowskiej, a następnie starali się walczyć z bolszewikami własnymi siłami.

Po rozejmie polsko-sowieckim resztki armii Ukraińskiej Republiki Ludowej przeszły Zbrucz. Wojskowi zostali internowani i trafili do obozów zlokalizowanych na terenie Polski (np. w Wadowicach). Należy przyjąć, iż władze polskie na mocy postanowień Traktatu Ryskiego porzuciły na pastwę bolszewików swoich niedawnych sprzymierzeńców militarnych. Umowa warszawska straciła ważność, gdyż 18 marca 1921 r. uznano Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką  za „państwo ukraińskie”.

 

Symon Petlura w obozie internowana w Wadowicach

Petlura wraz z rządem rezydował początkowo w Tarnowie, aby następnie przenieść się do Warszawy, a w końcu 1923 r. za granicę. Ataman osiadł ostatecznie w Paryżu. Kierował tam ukraińskim rządem na uchodźstwie i wydawał niepodległościowe czasopismo „Tryzub”. W maju 1926 r. Symon Petlura został zamordowany w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Przewodniczącego Dyrektoriatu (Prezydenta) Ukraińskiej Republiki Ludowej w latach 1919–1926 (od 1921 r. na wychodźstwie), zabił Szolem Szwarcbard, najprawdopodobniej agent sowiecki.

Tekst: Artur Jachna

Szlak Konfederacji Barskiej w Krakowie 2. Kleparz

/w , /Autor

20 czerwca 1768 r.została zawiązana na Rynku Kleparskim Konfederacja Ziemi Krakowskiej, której marszałkiem został wybrany Michał Czarnocki.Kleparz był wtedy miastem odrębnym od Krakowa.

„W czerwcu szlachta i organizatorzy ruchu zaczynają pospiesznie szukać kandydata na marszałka. Lecz kandydatów brak. Przedstawiciele wielkich rodów, których nazwiska podniosłyby powagę konfederacji, są bardzo ostrożni i nie angażują się otwarcie. Ofiarowują tę godność stolnikowi krakowskiemu Michałowskiemu, potem bratu jego Felicjanowi, lecz obaj odrzucają propozycję. […] W połowie czerwca szlachta gromadzi się pod Krakowem i na wieść o nadchodzących wojskach rosyjskich, pod wpływem grożącego starcia zbrojnego obiera marszałkiem starostę pieczonowskiego, Dembińskiego. Ten jednak nie miał ochoty brać na siebie odpowiedzialności, za ruch o niewiadomym wyniku, a wprost buntowniczo zabarwiony. […] Po ucieczce Dembińskiego wśród zgromadzonej szlachty zapanowuje zamieszanie, które jej nie przeszkadza ucztować wesoło, i 20 czerwca po uroczystym nabożeństwie za pomyślność sprawy, podczas uczty, wybrany został marszałkiem Michał Czarnocki, właściciel Secymina. Wybór ten był zupełnie przypadkowy: szlachta obrała go, dowiedziawszy się, że i on także przyjechał pod Kraków i stanął na Kleparzu. Był to znany hulaka, utracjusz, ścigany sądownie za skrzywdzenie kupców tureckich, i jeśli przyczyną jednogłośnego wyboru była popularność wybranego, to sława Czarnockiego opierała się na jego przysłowiu: «Dawaj wina, póki starczy Secymina». (J. Krasicka, Kraków i Ziemia Krakowska wobec konfederacji barskiej, Kraków 1929