Piotrków Trybunalski jest miastem, w którym zaczęła się historia nowożytna polskiego parlamentaryzmu. W trakcie obrad pierwszego sejmu uchwalono konieczne podatki i potwierdzono dotychczasowe przywileje szlacheckie.
Król Jan Olbracht (ur. 1459 – zm. 1501), rys. Artur Jachna
Trzy lata później, tj. w 1496 r., król Jan Olbracht zwołał kolejny sejm. Monarcha poszukiwał środków na wojska zaciężne, potrzebne do wyprawienia się przeciwko Turcji. Sejm odmówił jednak uchwalenia wystarczających na ten cel funduszy, godząc się jedynie, aby w wyprawie na Mołdawię, wzięło udział pospolite ruszenie szlacheckie. Panujący Jagiellon zjednał sobie doraźnie szlachtę, ustalając korzystne dla tego stanu regulacjP prawne. 26 maja 1496 r. wydał na tymże sejmie, tzw. Statuty piotrkowskie, które weszły w życie 1 czerwca tegoż roku.
Poniżej przytaczam w formie cytatów przykładowe ustanowione na sejmie w Piotrkowie, przepisy prawne wraz z komentarzami.
„O wolnej żegludze na rzekach. Postanowiliśmy, aby żegluga na rzekach Królestwa naszego, w górę i na dół, z wszelkiego rodzaju towarami była wolna dla wszystkich ludzi jakiegokolwiek stanu, zakazując wszelkie przeszkody i cła”. Oznaczało to ustanowienie wolnego spławu rzecznego (co wiązało się z zakazem budowania tam rybackich). Zwolniono też zboże płynące do Gdańska z obowiązującego dotychczas na rzecz Torunia prawa składu, a towary własnej produkcji lub zakupione na tzw. użytek własny (w praktyce było to niesprawdzalne) przez szlachtę zwolniono z cła.
„O synach kmiecych. Dalej, zaradzając dowolności młodzieży plebejskiej, jak i opuszczeniu dóbr, postanowiliśmy, aby tylko jeden syn ze wsi od ojca mógł odchodzić do służby, a szczególnie do nauki albo do rzemiosła”. Stanowiło to ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi i zmiany zawodu, co było możliwe tylko na podstawie „listu wyzwoleńczego” pana feudalnego. Jeśli syn chłopski był jedynakiem, to nie mógł opuścić wsi. Uproszczono też procedury sądowe w procesach o zbiegłych poddanych.
„Zakaz wychodzenia z Królestwa w porze żniw. Ponieważ liczni mężczyźni i kobiety z ziem mazowieckich i innych ziem Królestwa Polskiego w czasie żniw zwykli udawać się do Śląska i Prus, skutkiem czego w ziemiach polskich niełatwo dostać robotników i służby, przeto zarządzamy, aby wszyscy tacy przez władze byli zatrzymywani i oddawani do robót ziemianom [szlachcie]”. Mamy tutaj przykład ograniczenia wolności zatrudnienia i przemieszczania się, które to przepisy uderzały najbardziej w wiejską ludność bezrolną.
„Zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan i plebejów. Dalej postanawiamy, że mieszczanom i plebejuszom nie wolno dóbr ziemskich kupować, dzierżawić lub posiadać, a to dlatego, że oni posiadając takie dobra, zwykli szukać sposobności uwolnienia się od wypraw wojennych. A którzy już weszli w posiadanie dóbr ziemskich, mają je do pewnego czasu sprzedać, pod karą”. Przywilej ten ograniczał swobodę nabywania wyjątkowego w systemie feudalnym dobra, jakim były majątki ziemskie. To właśnie posiadanie folwarków wraz z podległymi władzy panów chłopami, dawało szlachcie wyjątkową przewagę nad innymi stanami w Rzeczypospolitej. Mieszczanom nie wolno było obejmować urzędów. Ograniczono też znacząco dostęp do wyższych godności kościelnych, dla osób urodzonych poza stanem szlacheckim.
Szlachta uzyskała w zamian za poparcie wyprawy przeciwko Turcji wiele korzyści, które okazały się trwałe. Poza potwierdzeniem Statutów nieszawskich, stan szlachecki otrzymał daleko idące w skutkach prawno-ekonomicznych przywileje. Polskie wysiłki militarne w Mołdawii okazały się z kolei marne w skutkach. Do dzisiaj historycy spierają się o rozmiary klęski. Odchodzi się jednak od dawnej opinii iż „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”, wiążąc ją raczej z atakami zagonów tatarskich na ziemie polskie, występujące w ciągu kilku następnych lat.
Tekst Artur Jachna
